komp

TIZIMLI BLOK.

                Aynan tizimli blok kompyuterning eng muhim bloki bo’lgani uchun uni batafsil ko’rib chiqamiz. Avval ta’kidlanganidek, tizimli blok kompyuterning asosiy elektron qurilmalarini o’z ichiga oladi.

                Shuning uchun u SHK ning eng muhim tashkil etuvchilaridan biri sanaladi.

                Tizimli blokning tarkibi quyidagilardan iborat:

                1. Tizimli plata;

                2. Diskyurituvchi;

                3. Qattiq disk (vinchestr);

                4. Tok manbai bloki.

Tizimli plata bu - maxsus materialdan yasalgan plastinada joylashgan mikrosxemalardan iborat bo’lib, ular o’zaro bog’lovchi elektr (tok) o’tkazuvchi yo’llari bilan bog’langan. Tizimli plata EHMning eng muhim elementlarini o’zida jamlaydi, chunonchi:

                u markaziy protsessor;

                u tezkor xotira mikrosxemalari;

                u doimiy xotira qurilmasi;

                u taymer (joylashtirilgan soatlar);

                u kengaytirish tutashmalari va boshqalar.

               

                Tizimli plataning eng muhim elementlaridan biri - markaziy protsessoridir.

                Dastur bilan berilgan ma’lumotlarni o’zgartiradigan, hamma hisoblash jarayonlarini boshqaradigan hamda hisoblash ishlariga tegishli moslamalarning o’zaro aloqasini o’rnatadigan qurilma-protsessor deb ataladi. Protsessorda arifmetik va mantiqiy amallarni bajarish, xotiraga murojaat qilish, dasturda berilgan ko’rsatmalarning berilgan ketma-ketlikda bajarilishini  boshqarish hamda asosiy xotira o’rtasida aloqa o’rnatish amalga oshiriladi.

                Protsessor katta integral sxemalardan foydalanish asosida quriladi. Protsessor kompyuterning asosiy qurilmalaridan, ya’ni kompyuterning “yuragi” deb hisoblanadi. Bir so’z bilan aytganda, protsessor kompyuterning barcha ishini boshqaradi va barcha ko’rsatmalarini bajaradi.

                Shaxsiy kompyuterning eng muhim ko’rsatkichi uning ishlash tezligi va ma’lumotlarni saqlash uchun xotira hajmidir. Ma’lumki, 2 sonini turli darajalari bo’lgan 4, 8, 16, 32, 64 lar bilan bog’liq bo’lgan mikroprotsessorlar qabul qilishi mumkin bo’lgan betlar soni kompyuterlarning razryadini belgilaydi.

                IBM RS kompyuterlarning butun taraqqiyoti mikroprotsessorlarni ishlab chiqaruvchi Intel firmasi bilan bog’liq. Aksariyat shaxsiy kompyuterlar ushbu firma mikroprotsessorlari bilan ishlaydi. Shartli ravishda firmaning 8086 yoki 8088 (16 razryadli) mikroprotsessorlari IBM RS XT (extended version, “Iks-ti” deb o’qiladi) deb nomlanadi.

Mazkur firmaning 80286 (16 razryadli) mikroprotsessorlari bilan ta’minlangan SHK lar IBM RS AT (Advanced Techology) deb ataladi.

                IBM RS shaxsiy kompyuterlarning oilasi tez rivojlanmoqda. Bugungi kunga kelib Intel firmasining ko’p razryadli ishlash samarasi va imkoniyati katta Rentium shaxsiy kompyuterlari tez tarqaldi. Rower RS rusumidagi yana ham kuchli mikroprotsessorlarning tarqalishi kutilmoqda.

                Tizimli platada joylashgan yana bir eng muhim element -tezkor xotira mikrosxemalaridir.

                Tezkor xotira yoki tezkor xotira qurilmasi (TXQ) o’zida ayni vaqtda kompyuter ishlayotgan dasturlar uchun ma’lumotlar shu bilan birga ishning natijasi saqlanadigan mikrosxemalardan tashkil topgan.

                Tizimli platada joylashgan xotiraning yana bir turi - doimiy xotira qurilmasi (DXQ,) yoki doimiy xotira (DX) deb ataladi.

                Doimiy xotira BIOS (Basic Inrut - Outrut System - kiritish va chiqarishning baza tizimi) nomli zavodda yozilgan boshqaruv dasturlari to’plamini saqlovchi mikrosxemadir. Doimiy xotirada saqlanayotgan axborotni tezkor xotiradagilardan farqi shuki, kompyuter tok manbaidan o’chirilganda ham axborot saqlanib qoladi.

                Undagi axborot bir marta zavodda mikrosxema tayyorlash jarayonida kiritiladi, uni o’zgartirish mumkin emas.

                DXQ (BIOS) - quyidagi vazifalarni bajaruvchi dasturlar to’plamidir. Birinchidan, kompyuter manbaga ulanganda uning hamma qurilmalarini, masalan diskyurituvchi va vinchesterlarni boshqarishga imkon bersa, ikkinchidan taymer kompyuterdagi to’xtovsiz ishlaydigan elektron soat, vaqtini va yilini aniqlash uchun xizmat qiluvchi mikrosxema.

                Kengaytirish raz’yomlari - kompyuter imkoniyatlarini kengaytirib, uning yordamida kompyuterlarga qo’shimcha qurilmalar ulanadi. Odatda kengaytirish raz’yomlarida qurilmani boshqaradigan alohida maxsus platalar qo’yiladi. Bunday platalar nazoratchilar deb nomlanadi. Masalan, monitor ishini boshqaradigan plata videonazoratchilar deb nomlanadi. Kompyuterning barcha qurilmalari uchun boshqaruv signallar beruvchi vosita markaziy protsessor bo’lsa-da, nima uchun nazoratchilar mavjud degan, savol tug’iladi. Buning mohiyati shuki, markaziy protsessor boshqaruv signallarini umumiy tartibda beradi, nazoratchi ularni qabul qilib, bevosita qatnashishi talab qilinmaydigan qator yumushlarni bajaradi. Hayotiy bir misol timsolida masalan, bosh oshpaz o’z yordamchilariga palov damlashni buyuradi, buni markaziy protsessor boshqaruv signaliga qiyoslasak, oshpazlar esa sabzi, guruch, o’tinlarni tayyorlaydi, bu - nazoratchi bajaradigan ishlar deb tushunsa bo’ladi.

                Tizimli platada yana boshqa ko’plab qurilmalar joylashgan, biroq, ular to’g’risida ma’lumot kompyuter ishini chuqur o’rganishni hohlagan foydalanuvchi uchun muhim bo’lishi mumkin.

TIZIMLI BLOK. TIZIMLI BLOKNING TASHKIL ETUVCHILARI. TASHQI XOTIRA QURILMASI. QATTIQ DISK, DISK-YURITUVCHI VA DISKETLAR. AXBOROT O’LCHOV BIRLIKLARI

Tizimli blokda tizimli platadan tashqari diskyurituvchi va qattiq disk (vinchester) joylashgan.

                Bu qurilmalar kompyuterda dastur, matn, rasm va boshqa ko’rinishdagi ma’lumotlarni saqlash uchun mo’ljallangan. Nima uchun yuqoridagi maqsadlar uchun tezkor xotira yoki doimiy xotira qurilmalaridan foydalanish mumkin emas? degan savol tug’ilishi mumkin. Ma’lumki, tezkor xotira tok manbaiga to’liq bog’liq, doimiy xotiraning tarkibi esa zavodda shakllanadi.

                Shuning uchun qattiq disk - vinchester va disketlar bilan diskyurituvchi kabi qurilmalar yaratilgan. qattiq disk va disketlar bilan diskyurituvchi yana kompyuterning tashqi xotira qurilmalari deb yuritiladi. Bu qurilmalar axborotni uzoq vaqt saqlash uchun mo’ljallangan va eng muhim, axborotlarni bu qurilmalarga yozish, o’qish, ularni o’zgartirish, kerak bo’lsa, ularni yo’q qilish ham mumkin. quyida bu qurilmalarni birma-bir ko’rib chiqamiz.

                Diskyurituvchi va disketlar. Odatda ular alohida ishlamaydi. Agar solishtiradigan bo’lsak, disketlarsiz diskyurituvchi go’yo kassetasiz magnitofondir: Diskyurituvchi - disketdagi axborotni yozish va o’qish uchun mo’ljallangan qurilma. Disketa - axborotni uzoq vaqt saqlash uchun maxsus vosita. Disketa ichida axborot yoziladigan nozik magnit disk joylashgan.

                Tashqi xotira uchun kichik doirasimon (20, 12 va 8 sm diametrli) egiluvchi magnit disketlardan foydalanish juda kulay.

                Tashqi xotira, odatda magnit disklardan iborat bo’lib, ular ikki turlidir. Birinchi turi - egiluvchan disklar yoki disketalar. Disket yordamida axborotni bir kompyuterdan boshqasiga o’tkazish mumkin. Ikkinchi turi qattiq disklar. Bunday disklarni bir kompyuterdan boshqasiga o’tkazish mumkin emas, lekin ular kompyuterda juda katta hajmda axborotni saqlash imkonini beradi. Birgina qattiq diskka bir necha yuzta egiluvchan disketdagi axborotni yozish mumkin. Birinchi tur diskdagi axborot hajmi Kbayt, ikkinchi tur diskdagisi esa Mbayt bilan o’lchanadi. Hozirgi paytda optik disklar paydo bo’lmoqda. Bunday disklarga lazer nuri yordamida gigabaytlarda (Gbayt) o’lchanadigan katta hajmdagi axborot yozilishi mumkin.

Model MHT20xxAH shpindelining aylanish tezligi  5400 ob.min.  O’rtacha axborot qidirish vaqti  12 ms.

Eng tezkor vinchesterlar  Western Digital

Kompyuterda axborot bit, bayt, kilobayt (Kbayt), megabayt(Mbayt) va boshqa kattaroq birliklarda o’lchanadi.

                Eng kichik axborot birligi - bit. Foydalanuvchi uchun bir bit hyech qanday axborotni bildirmaydi. Lekin bir bit axborot bu - bir harf yoki raqam bo’shliqni anglatadi. Baytdan keyingi o’lchov birligi - kilobayt bo’lib, u 1024 baytga teng. Agar belgilar bilan hisoblasak, bu 1024 belgidir.

                Axborot o’lchov birliklarining o’zaro bog’lanishlari quyidagicha:

                1 Mbayt q1024 Kbayt

                1 G (giga)baytq1024 Mbayt va hokazo.

                Uncha qalin bo’lmagan 300 betli o’quv kitobi rasmsiz, taxminan 2 Mbayt axborotni o’zida jamlaydi.

                Disket va qattiq disklar uchun axborot sig’imi tushunchasi juda ahamiyatli. Bu axborot saqlash vositasiga qancha Kbayt yoki Mbayt yozish mumkinligini ko’rsatadi. Quyida har bir tur disketning axborot sig’imi berilgan.

               

Disketa turi	Axborot sig’imi
5.25 dyumli	360 Kbaytdan 1,2Мbaytgacha
3.5 dyumli	720 Kbaytdan 2,8 Мbaytgacha,            lekin hozirgi kunda ommalashgan disketa  1,44 Mbayt sig’imlidir.

Uzoq vaqt axborot saqlash uchun mo’ljallangan boshqa qurilma-qattiq disk yoki ”vinchester”dir. Qattiq disk yoki “vinchester”-axborotni o’qish, yozish va saqlash qurilmasidir. Qattiq diskda bir emas, balki bir o’qda joylashtirilgan va zich yopilgan yopiq metal korpusiga joylashtirilgan bir qancha metal disklar bor. Diskning har bir tomoni ishchi hisoblanadi. Unga axborotni yozish va uni o’qish mumkin. “Vinchester”ning axborot sig’imi 500 Mbayt dan to 4Gbaytgacha.

                Buning ustiga “vinchester” markaziy protsessorga axborotni disk yurituvchiga karaganda tezroq uzatadi. U holda nima uchun disketlardan foydalaniladi?

                Disketaning asosiy afzalligi shundaki, undagi axborotni bir kompyuterdan ikkinchisiga o’tkazish osonroq. Qattiq diskni bir kompyuterdan ikkinchisiga ko’chirish yangi foydalanuvchilarga maslahat berilmaydi. Tizimli blokni ochish, qattiq diskni ajratish, so’ngra boshqa kompyuterning tizimli blokini ochib, qattiq diskni ushlash kerak. Disketani ko’chirish uchun esa bir diskyurituvchidan chiqarib ikkinchisiga qo’yish kerak. Bu katta mahorat talab etmaydigan operatsiya.

 MONITOR (DISPLEY) VA KLAVIATURA.

                Monitor (displey) matn va tasvir ko’rinishdagi axborotlarni ekranga chiqarish qurilmasidir. Hozirgi vaqtda monoxrom va rangli monitorlar mavjud bo’lib, ular matn yoki grafika holatlaridan birida ishlaydi.

                Matn holatida monitor ekranini shartli ravishda belgi o’rinlari kataklariga bo’lib chiqish mumkin. Bunday kataklarning soni ko’pincha gorizontaliga 80, vertikaliga esa 25 bo’ladi. Har bir katakda mazkur bobning boshida qayd etilgan 256 belgilaridan birini (maxsus belgilar, lotin alifbosi bosh va kichik harflari, riyoziyot hamda tinish belgilari, psevdografika belgilari va hokazo) ko’rsatish mumkin. Lotin yozuviga mos kelmaydigan har qanday harf yoki belgini maxsus drayversiz monitorda ifoda etib bo’lmaydi. Kirillitsaga asoslangan alifbo uchun ham maxsus drayverlar mavjud. Rivojlangan davlatlarda yaratilgan aksariyat dasturlar lotin yozuvigagina asoslangan. Ana shuning uchun ham lotin yozuviga asoslangan yangi alifboga o’tar ekanmiz, o’zbek tilimizdagi tovushlarni ifoda etuvchi har bir harf lotin yozuviga zid bo’lmasligi lozim.

                Monitorning grafika holatida ekranga turli grafiklar va tasvirlar chiqariladi. Bu holatda ekrandagi matnlarni turli shriftlarda yozish mumkin. Mazkur holatda rangli monitor ekrani turli ranglarni qabul qila oluvchi mayda nuqtalardan tashkil topadi. Bu nuqtalarning soni monitorning ana shu holatdagi imkoniyat darajasini belgilaydi. Masalan, imkoniyat darajasi 640x480, 16 yozuvi, ekranda gorizontaliga 640, vertikaliga 480 nuqta mavjudligini va bu nuqtalar 16 xil rang qabul qila olishini ko’rsatadi.

                Quyidagi jadval yordamida mavjud bo’lgan monitor turlari nomlarini va ularning imkoniyat darajalarini ko’rishimiz mumkin.

Monitor	Rang-mono	Matn-holati	Grafika holati
MDA	Monohrom	80х25, 2	640х200, 2
CGA	Rangli	80х25, 16	640х200, 2
MCGA	Rangli	80х25, 16	640х480, 16
Hercules	Monohrom	80х25, 2	720х348, 2
EGA	Rangli	80х25,16  80х25, 16	640х350, 16
VGA	Rangli	80х25, 16 80х25, 16	640х480, 16

KLAVIATURA. KLAVIATURANING ASOSIY TUGMALAR GURUHI VA ULARNING   VAZIFALARI

1.            Klaviaturadagi tugmalarning turli soni ba’zi bir boshqaruv tugmalarning takrorlanishi va yangi tugmalar qo’shish hisobiga bo’ladi. Masalan: ENTER, SHIFT, ALT va boshqa tugmalar yoki WINDOWS maxsus tugmalari.

2.            Asosiy gurux tugmalarning ta’rifi va ularning vazifalari. Bajaradigan vazifalariga qarab, klaviaturada to’rt gurux tugmalar mavjud:

   3. Ushbu mashg’ulot poyonida 2-3 gapdan ortiq bo’lmagan oddiy matn misolida asosiy ko’nikmalarni mashq qilishni tavsiya qilamiz. 

Tarbiyaviyligi: o’quvchilarda informatika darsiga qiziqtira olishni hosil qilish.

                1. “Sichqoncha” ni qanday qilib to’g’ri ushlashi ko’rsatiladi.

                2. “Sichqoncha” ko’rsatkichini ekranning o’ng yuqori, keyin chap pastki burchagiga olib borishga harakat qilinadi, ekran o’rtasiga qo’yiladi.

                3. “Sichqoncha”ning ko’rsatkichini “Ishga tushirish” tugmasiga qo’yiladi.

                4. “Sichqoncha”ning ko’rsatkichini dasturlarga qo’yiladi.

                5. Ko’rsatkichni “Standartli”ga olib boriladi.

                6. Ko’rsatkichni “RAINT GRAFIKLI MUHARRIRI”ga olib boriladi.

                7. “Sichqoncha”ning chap tugmasi bosiladi.

                Muharrirda ishlashning eng oson usullarini tushunib olish kerak (uskunalarni tanlash, rang tanlash). Oddiy rasm chizishni o’rganish.

                Ushbu mashg’ulot poyonida ham klaviatura bilan ishlashni davom ettirish foydali, masalan:

                1. Turli matnlarni aytib kiritish. Matnlarni mustaqil ravishda tuzatish.

                2. Klaviatura trenajeri dasturini mashq qilish.

               

                Klaviatura - axborotni kompyuterga kiritishning standartli universal qurilmasidir.

                               Tugmalar soniga qarab uch tur klaviaturalar farqlanadi:

                1) PS/AT  klaviaturasi (84-86 tugma).

                2) WINDOWS  klaviaturasi (105 tugma).

                3) Standart  (101. 102) kengaytirilgan AT klaviaturasi.

                u boshqaruv tugmalari;

                u tahrir qilish tugmalari;

                u alfavit – raqamli tugmalar;            

                u funksional tugmalar.

                Boshqaruv tugmalariga quyidagilar kiradi:

                ENTER - kiritish tugmasi;

                ESCAP (ESC) - bekor qilish tugmasi;

                CTRL, ALT - maxsus boshqaruv tugmasi, u odatda boshqa tugmalar bilan birgalikda turli buyruqlarni bajarish uchun foydalaniladi.

                Caps Lock - klaviatura registrlari orasidagi uzoq vaqtli o’tkazishlarni boshqaradi.

                Num Lock - klaviatura alohida qismini raqamlar va strelkalar yordamida boshqaradi.

                SHIFT - tugmasi registrlar orasidagi qiska vaqtli o’tkazishlarni boshqaradi. Strelkalar tugmasi yordamida ham kursorni boshqarish mumkin.

                Tahrir qilish tugmalari:

                DELETE - kursorning o’ng tomonidagi belgilarni yo’qotish;

                Back Spase - kursorning chap tomonidagi belgilarni yo’qotish;

                INSERT - belgi joylashtirish;

                HOME - kursorni satr boshiga keltirish;

                END - kursorni satr oxiriga keltirish;

                PAGE UR - kursorni sahifaning yuqori qismiga keltirish;

                PAGE Down - kursorni sahifaning pastki qismiga keltirish.

                Klaviaturadagi F1 - F12 funksional tugmalar turli dasturlarda maxsus vazifalarni bajaradi. Masalan, F1 tugmasi ko’pgina dasturlarda bajarilayotgan ish xaqida yordam chaqiruvchi maxsus vazifani bajaradi.

                Klaviaturaning eng katta va  keng qismi alfavit raqamli qismi bo’lib, tashqi ko’rinishdan u yozuv mashinkasini eslatadi. U matn va buyruqlar kiritish uchun ishlatiladi.

                u belgilarni yo’qotish;

                u belgilarni qo’yish;

                u noto’g’ri kiritilgan belgilarni tuzatish;

                u bo’sh satr qo’yish;

                u satr yo’qotish;

                u kichik matnlarni kiritish va tuzatish.

                              

“SICHQONCHA” BOSHQARISH QURILMASI VA UNING TURLARI

                “Sichqoncha” - kompyuterga axborot kiritish qurilmasidir. Kompyuterga ulanuvchi simi bilan birgalikda xaqiqatdan ham “Sichqoncha”ni eslatuvchi bu kulrang qutichaning ikki yoki uch tugmasi mavjud. Bundan tashqari, uning ostiga zo’ldir - sharcha o’rnatilgan bo’lib, tekis yuza ustida “Sichqoncha”ning surilishi natijasida ana shu zo’ldir aylanadi, bu esa o’z navbatida ekrandagi kursorni harakatlantiradi. “Sichqoncha” bilan kursorni harakatlantirishdan tashqari, undagi tugmalar yordamida dastur ishini boshqarish imkoniyatlari ham mavjud. Albatta, barcha dasturlar “sichqoncha” bilan ishlashga mo’ljallangan emas, ammo shunday dasturlar mavjudki, ularning ishini “Sichqoncha”siz boshqarish juda qiyin (masalan, tasvir muharrirlari bilan ishlaganda).

                “Sichqoncha” tugmasining soniga qarab, ikki va uch tugmalikka bo’linadi. Ikki tugmalilarda “Sichqoncha”ning o’ng tugmasi ENTER tugmasi vazifasini bajaradi, chap tugmasi esa Escare tugmacha vazifasini bajaradi.

                Uch tugmalilarda chetdagi o’ng va chap tugmalar xuddi ikki tugmalilardagi kabi vazifalarni bajaradi, o’rtasidagi esa odatda to’ldiruvchi ENTER tugmasiday ishlaydi.

   Saqlanayotgan matnga nom berilib (fayl nomi) «enter» klavishi bosiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

S.A. Aripov “Kompyuter savodxonligi”